Jesteś tu:    Start   »   Piotr Kropotkin  »   ....

Piotr Kropotkin urodził się w 1842 roku w słynnej książęcej rodzinie wojskowych. Jako chłopiec wstąpił do Korpusu Paziów, najbardziej ekskluzywnej rosyjskiej akademii i będąc jej najlepszym uczniem, został osobistym paziem cara Aleksandra. Czekała go wspaniała przyszłość: wysoka szarża w Gwardii, której mógłby zostać generałem, a następnie co najmniej objęcie stanowiska gubernatora prowincji. Zamiast tego w wieku 20 lat zadziwił wszystkich, wstępując do pułku amurskich Kozaków.

Młody książę stał już po stronie liberalnych reform i rozwijał w sobie pasję badań naukowych. Syberyjska placówka dawała mu możliwość rozwijania obu zainteresowań. Jego pierwszym zadaniem był raport z więzień i kopalni soli, gdzie ciężka praca, gruźlica oraz szkorbut, razem z dotkliwym zimnem, były przyczyną straszliwych cierpień i śmierci więźniów. To doświadczenie otworzyło mu oczy na naturę autokratycznego rządu:

"Zrozumiałem różnicę między działalnością opartą na zasadzie posłuchu, a opartą na zasadzie wzajemnego zrozumienia. Dyscyplina jest dobra na paradach wojskowych, ale nic nie warta w rzeczywistym życiu, (...) na Syberii straciłem wszelką wiarę w organizację państwową i nosiłem w sobie grunt przygotowany pod zasiew idei anarchizmu."

Uciekając od tej ponurej rzeczywistości, Kropotkin zaczął badać Syberię. Latami podróżował w towarzystwie Kozaków i myśliwych po tym regionie, obejmującym prawie 50 tysięcy mil. Odkrycia geologiczne i geograficzne, których dokonał, były ogromnym wkładem w wiedzę naukową i zdobyły mu międzynarodową renomę. W tym czasie Kropotkin spotkał wielu zesłańców politycznych, między innymi ludowego powieściopisarza i poetę Michajłowa, który w 1861 roku został skazany na dożywotnie zesłanie na Syberię za rozprowadzanie wywrotowych ulotek. Na krótko przed śmiercią, spowodowaną gruźlicą, Michajłow zapoznał Kropotkina z poglądami Proudhona.

W 1866 roku grupa polskich więźniów rozbroiła straże i ruszyła w kierunku mongolskich gór, aby przez nie przedostać się do Chin, skąd mieli nadzieję przepłynąć okrężną drogą do Europy, do wolności. Ścigani przez wojska kozackie, zostali schwytani i kilku z nich stracono. Kropotkin, na znak protestu, opuścił armię i powrócił do Petersburga, aby kontynuować, jako student uniwersytetu, swe badania geograficzne. W roku 1871 zaproponowano mu prestiżowe stanowisko sekretarza Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, lecz on dokonał innego wyboru:

"Ale jakież miałem prawo do wszystkich tych wyższych rozkoszy, kiedy wokół mnie była przygnębiająca nędza i pełna męki walka o kawałek suchego chleba! Jeżeli wszystko to, co ja wydam, aby móc żyć w świecie wyższych rozkoszy, musi być niechybnie odjęte od ust biedaków siejących pszenicę dla innych i nie posiadających dość czarnego chleba dla własnych dzieci!"

Kropotkin pojechał najpierw do Zurychu, gdzie setki rosyjskich emigrantów gromadziło się w pro- i anty-bakuninowskich frakcjach, potem do Genewy, a ostatecznie w góry Jury - bastionu anarchizmu. Tam został przedstawiony Jamesowi Guillaume i Adhemarowi Schwitzguebel, którzy zaszczepili idee Bakunina wśród miejscowych zegarmistrzów. Sposób, w jaki ci niezależni rzemieślnicy dyskutowali zasady i możliwości społecznej sprawiedliwości, ostatecznie określił stanowisko Kropotkina:

"Uznanie zupełnej równości wszystkich członków Federacji, niezawisłość sądów i sposobów ich wyrażania, jaką spostrzegłem wśród tych robotników, a także ich poświęcenie się sprawie ogólnej jeszcze bardziej zjednywały im moje uczucia. Kiedy po tygodniowym pobycie wśród zegarmistrzów opuszczałem góry, pogląd mój na socjalizm wyrobił się ostatecznie. Zostałem anarchistą."

Po powrocie do Rosji Kropotkin rzucił się w wir konspiracyjnej działalności wśród robotników St. Petersburga. W 1874 roku został aresztowany i uwięziony w twierdzy Pietropawłowskiej, gdzie poważnie zachorował. Dwa lata później udało mu się zbiec i w roku 1877 ponownie znalazł się w górach Jury.

Od razu wciągnięty został w samo centrum anarchistycznej działalności i następne kilka lat spędził, podróżując po Europie Zachodniej, jako agitator i organizator ruchu. W tym czasie jego bazą była Szwajcaria, lecz i stamtąd został wydalony w roku 1881, kiedy zabójstwo cara Aleksandra II określił jako "bohaterski czyn". Przeniósł się wówczas do Francji, ale po fali zamachów i buntów, jakie nastąpiły w tym kraju, został ponownie aresztowany i uwięziony na trzy lata. Międzynarodowy protest i zły stan zdrowia ostatecznie doprowadziły do jego uwolnienia i w roku 1886 Kropotkin przybył do Anglii, gdzie żył przez następnych trzydzieści lat.

Teraz Kropotkin zrozumiał, że ruch musi wyjść poza dyskusje teoretyczne i stworzyć konkretne anarchistyczne rozwiązania problemów społecznych. W swojej gazecie "Le Revolte" oraz w niezliczonych broszurach i książkach, swym żywym, dziennikarskim stylem, podejmował współczesne mu problemy społeczne ekonomii i historii. Optymizm i przejrzystość stylu uczyniły te pisma tak popularnymi, że jego idee, zwane ogólnie wolnościowym bądź anarchistycznym komunizmem, szybko obiegły cały świat i wywarły wielki wpływ na ruch anarchistyczny.

Większość anarchistów nie widzi żadnej większej sprzeczności między anarchizmem Kropotkina i Bakunina, uważając, że Bakunin interesował się raczej problemem obalenia istniejącego porządku, natomiast Kropotkin formami organizacji, które miałyby go zastąpić.

W odróżnieniu od bakuninowskiej rewolucji, u Kropotkina rewolucja jest od samego początku działaniem konstruktywnym. Aby zapobiec tworzeniu się nowych form władzy, robotnicy muszą zdawać sobie sprawę, że ich rewolucja jest początkiem całkowicie wolnego społeczeństwa. Wszystkie próby tworzenia nowego "rewolucyjnego rządu" muszą być powstrzymane, należy natomiast zachęcać do podążania w kierunku wolności i równości. Reformizm i wahanie są fatalne, jedynie całkowita i szybka zmiana może zapobiec powrotowi starego porządku. Według Kropotkina, Komuna Paryska z 1871 roku jasno wskazała kierunek rewolucj i - komuna miała stać się dobrowolnym związkiem grup jednostek, zjednoczonym z innymi komunami, formując w ten sposób swobodnie współpracujące sieci, obejmujące całe regiony, a na końcu cały świat. Sieć wolnych komun zastąpiłaby rządy i państwa.

"Kiedy nadejdzie ten dzień - a od was zależy jak szybko on nastąpi - kiedy całe regiony, wielkie miasta i ich przedmieścia pozbędą się władców; nasze zadanie jest jasne, wszystkie narzędzia muszą zostać zwrócone prawowitym właścicielom, każdemu, tak by każdy mógł mieć udział w konsumpcji, żeby produkowano co niezbędne i pożyteczne, i żeby życie społeczne, dalekie od niepokoju, trwało promieniejąc największą energią ".

W anarchokomunistycznym społeczeństwie Kropotkina miało nie być płac za pracę (zarówno we systemie mutualistycznym Proudhona jak i kolektywach Bakunina, przewidziany był system płac); dla Kropotkina jakakolwiek forma płacy (nawet w postaci bonów czy kredytów) była formą przymusu. W komunie wszystkie dobra i usługi będą dostępne darmowo dla każdego, kto ich potrzebuje. Potrzeba, a nie praca, powinna decydować o dystrybucji dóbr, a w wolnym społeczeństwie potrzeba może być określana tylko w sposób wolny. Podobnie j ak Proudhon, spostrzegł on, iż bogactwo społeczeństwa jest tworzone kolektywnie - nie sposób zmierzyć jakiegokolwiek indywidualnego wkładu - a więc cieszyć się nim trzeba również kolektywnie.

Nierówność, prywatna własność fabryk, ziemi itd. muszą zostać zniesione, ale kapitalizmu nie może zastąpić własność państwowa - co jest celem autorytarnych socjalistów- lecz międzynarodowy system dobrowolnej współpracy. Kropotkin wskazywał, że elementy takiego systemu już istnieją: przykładem tego jest międzynarodowy system pocztowy. Nie ma żadnego logicznego powodu, dla którego dobrowolna współpraca nie miałaby stać się powszechna. Rozsądniejsze i praktyczniejsze jest budowanie złożonego, współczesnego społeczeństwa, niż konkurencji kapitalistycznej czy państwowego planowania, szczególnie, że większość cierpienia na świecie pochodzi z chaosu i marnotrawstwa, związanych z tymi systemami. Gdyby energię i pracę, które wykorzystuje się na tak nieproduktywną działalność jak zbrojenia i biurokracja, skierować na działalność społecznie pożyteczną, można by zaspokoić potrzeby każdego.

W wolnym anarchistycznym świecie także produkcja będzie znacznie różnić się od tej kapitalistycznej. Alienacja pracy, niebezpieczne warunki zatrudnienia w fabrykach, obowiązki pozbawione znaczenia, nuda, frustracja, niedostatek i przymus zostanązastąpione przez zadowolenie z dobrowolnie wybranych, różnorodnych i pożytecznych zajęć. W takim społeczeństwie, z którego usunięto sztuczne ograniczenia, ludzka działalność będzie w sposób naturalny kierować się ku dobru ogółu.

"Człowiek nie jest wszakże istotą, którą sprawy jedzenia, picia i znalezienia sobie schronienia mogłyby w zupełności zadowolić. Gdy zaspokoi swe potrzeby materialne, z nie mniejszą siłą budzą się w jego duszy pragnienia, którym można by dać miano artystycznych. Ilu ludzi, tyle pragnień. W miarą rozwoju cywilizacji i indywidualności ludzkiej pragnienia te coraz bardziej się różnicują."

Niezmiennym argumentem przeciwko tym, którzy wierzą, iż ludzkie społeczeństwo jest zdolne do rozwoju, jest twierdzenie, że to sprzeczne z naturą. Godwinowi powiedziano, że jakakolwiek poprawa warunków doprowadziłaby do przyspieszonego rozmnażania się ludzi i wskutek tego do zniszczenia wszelakiego postępu.

W połowie XIX wieku myśl naukowa i polityczna zgadzały się, że podstawowe prawa społeczne są prawami naturalnymi (pogląd ten podzielali oczywiście Godwin i Proudhon), ale Natura zawsze i wszędzie "spływa krwią". Darwin i jego zwolennicy mówili o życiu zwierząt jako niekończącej się "walce gladiatorów", gdzie prawo siły zapewnia przetrwanie najlepiej przystosowanym i eliminację najsłabszych. Objęli tą ideą również prymitywne ludzkie społeczeństwo jako "nieprzerwaną walką ".

Podróże Kropotkina po Syberii i Mandżurii oraz naukowe obserwacje, które tam poczynił, przekonały go, że w rzeczywistości jest odwrotnie. Dowodził, iż taka ciągła walka byłaby zgubna dla każdego gatunku, ponieważ likwidowałaby wszelkie osiągnięcia płynące z życia w grupie czy społeczeństwie. Jest to w sposób oczywisty niezgodne z rozwojem ludzkiego społeczeństwa. Jego zdaniem nie walka i współzawodnictwo, lecz współpraca i solidarność społeczna są żywotnymi elementami, które umożliwiająsukces i przetrwanie w życiu zwierzęcym.

W swojej książce Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju (1902), Kropotkin zebrał imponującą ilość naukowych dowodów na potwierdzenie tych idei Jeżeli toczy się walkę, to z naturalnymi warunkami - z niesprzyjającym klimatem, przy zdobywaniu pożywienia itp. - a nie między osobnikami tego samego gatunku.

"Życie towarzyskie umożliwia najsłabszym owadom, najsłabszym ptakom i najsłabszym ssącym obronę przed napaścią najróżniejszych drapieżników; zapewnia ono długowieczność, umożliwia wyhodowanie potomstwa przy najmniejszej stracie energii oraz utrzymanie gatunku nawet przy bardzo małej płodności; wreszcie zwierzęta stadne mają możliwość odbywania wędrówek w poszukiwaniu nowych siedzib. Wynika stąd, że jakkolwiek uznajemy to poważne znaczenie, jakie przypisywali Darwin i Wallace szybkości, barwom ochronnym, przebiegłości i wytrzymałości na głód i zimno - to jednak twierdzimy, iż towarzyskość zapewnia największe korzyści w walce o byt we wszystkich okolicznościach. Te gatunki, które dobrowolnie lub przymusowo wyrzekają się życia towarzyskiego, skazane są na zanik; gdy tymczasem zwierzęta najlepiej umiejące się łączyć posiadają najwięcej danych do utrzymania się przy życiu i do rozwoju, choćby nawet ustępowały innym zwierzętom we wszystkich wyliczonych przez Darwina i Wallace'a właściwościach, z wyjątkiem jedynie zdolności umysłowych."

"Zdolności intelektualne" są kolejnym dowodem wagi uspołecznienia. Język, doświadczenie, wiedza, kultura, wszystkie one mogą wyrosnąć jedynie na gruncie wspólnego życia społecznego, kształtując w nas także codzienną praktykę "wspólnego zmysłu sprawiedliwości", który jest dla Kropotkina sercem społeczeństwa. Sprawiedliwość, solidarność, współpraca i pomoc wzajemna są istotą ludzkiego społeczeństwa. Bez nich życie codzienne stanęłoby w miejscu, i to one, a nie przymusowy, scentralizowany, autorytarny rząd, zapewniająrozwój i witalność społeczeństwa.

Kropotkin dał anarchizmowi naukowe podstawy oraz roztoczył optymistyczną wizję i przyniósł nadzieję na przyszłość. Uważał anarchizm za najwyższy wyraz biologicznej potrzeby tworzenia grup społecznych. Jego naukowe badania dowiodły, że ogólny kierunek rozwoju historii ludzkości nieustannie zmierza ku wolności, wbrew władzy, i że dalszy rozwój jest nieunikniony. Po rewolucji społecznej, obejmującej wszystkich, społeczeństwo będzie się rozrastać i rozwijać w kierunkach niewyobrażalnych dla ludzi żyjących w dzisiejszym autorytarnym świecie. Społeczeństwo naturalnie rozwija się w kierunku zapewnienia " dobrostanu wszystkim ", w którym wspólnie będzie się korzystać ze wspólnie wypracowanych dóbr.

Jego ostatnie lata nie były szczęśliwe. Kropotkin błędnie poparł I Wojnę Światową, uważając, że Niemcy są bardziej autorytarne niż ich przeciwnicy. Stanowisko to oddaliło go od większości anarchistów. W roku 1917 wrócił do Rosji, gdzie powitano go jako wielkiego rewolucjonistę. Lecz wkrótce starł się otwarcie z Leninem i bolszewikami. Stary, zniedołężniały i odizolowany, nigdy nie przestał nawoływać do anarchistycznej rewolucji:

"Olbrzymiej pracy twórczej, której wymaga przewrót społeczny, nie może dokonać rząd centralistyczny (...) Odrzucenie spóldziała-nia i zdanie się na geniusz dyktatorski partii - znaczy zniszczenie zarodków życia wolnego, jakimi są związki zawodowe i spółdzielnie lokalne i zamienienie ich na organy biurokratyczne partii [...] Tą drogą nie dokona się rewolucji. "

Kropotkin zmarł 8 lutego 1921 roku. Kiedy jego trumnę niesiono ulicami Moskwy, towarzyszyła jej długa na pięć mil procesja żałobników. Czerwonymi literami na czarnych anarchistycznych sztandarach wypisane były słowa: "Tam, gdzie jest władza, tam nie ma wolności. "