Jesteś tu:    Start   »   Piotr Kropotkin  »   ....

Wiele z tego, o czym mowa w tej książce, nie przynosi nic nowego rosyjskiemu czytelnikowi; wiele zaś, co mogłoby szczególnie zainteresować Rosjanina, jest zapewne opowiedziane zbyt krótko. Ostatnie lata schyłku prawa pańszczyźnianego, które nigdy nie wydawało się tak trwałe jak wówczas, potem okres odrodzenia Rosji w latach sześćdziesiątych i wreszcie następujące po nim "lata siedemdziesiąte" - lata przebudzenia się wśród młodzieży sumienia społecznego w stosunku do zahukanego, oszukanego ludu rosyjskiego - te trzy dziesięciolecia są tak znamienne w życiu rosyjskim i tak mocne piętno wycisnęły na dalszej historii naszego kraju, że może mieć znaczenie i drobny szczegół życia osobistego lub nastroju społecznego. W niektórych wypadkach lepiej oświetla on epokę niż całe strony rozważań.

Przy tym życie w Rosji w ostatnim pięćdziesięcioleciu biegnie niezwykle szybko. Prawo pańszczyźniane i pańszczyźniane obyczaje, gdy falą oczyszczającą przeszły nad nimi lata sześćdziesiąte i bezlitosna krytyka nihilizmu - jak gdyby odeszły gdzieś bardzo daleko, w bladą, mglistą perspektywę czasu. Nawet wielki ruch "pójścia między lud" został zapomniany i współczesnej młodzieży wydaje się jakimś legendarnym okresem, który można dowolnie oceniać jak sprawy dawno minionych lat - czy to z prawie religijną czcią, czy też z wyniosłą pogardą wobec "ochraniaczy" starego ustroju.

A przecież jakkolwiek daleko odeszło od nas w perspektywie historycznej prawo pańszczyźniane i jego obyczaje, jakkolwiek wydają się nam zapomniane pańszczyźniano-państwowe ideały, które pchnęły Rosję do krwawego uśmierzenia powstańczej Polski - ich spuścizna tkwi jeszcze w nas. Nie zniknęła ani z aktów urzędowych, ani ze sposobu myślenia ludzi postępowych, który dotąd ma na sobie ślad wpływu ustroju pańszczyźnianego. Zadania, które stanęły przed Rosją w związku ze zniesieniem pańszczyzny, zostały nierozstrzygnięte wskutek nawrotu reakcji i w takiej postaci stoją do dziś przed życiem rosyjskim, ideały mikołajowskie do dziś jeszcze usiłują zapanować w Rosji.

Stopniowo odchodzi w zapomnienie potężny krok, uczyniony w początkach lat sześćdziesiątych przez zniesienie osobistej niewoli chłopów i publicznego torturowania "nieuprzywilejowanych". Znaczenie tego kroku mogą ocenić tylko ludzie naszego pokolenia. Ustrój pańszczyźniany, rozgromiony w 1861 roku, wrócił znów do życia rosyjskiego pod nową postacią, ale zachowując te same chwyty, cele i zadania zniewolenia mas na korzyść uprzywilejowanych i rządzących. Ideał silnego, scentralizowanego państwa policyjnego, który zgrupował wokół tronu, przeciwko Polsce, nawet niezadowolone elementy społeczeństwa rosyjskiego - ten ideał centralistów znów ożył wśród nas. Znów kusi tych, którzy uważają się za powołanych do kierowania losami Rosji. Znów staje na przeszkodzie rozwojowi samorządu miejscowego i miejscowej samodzielności. I wreszcie znów ożywa wśród nas niewolnictwo myśli i służalczość (w nauce - wobec autorytetu, a w życiu - wobec munduru), co tak oburzało uczciwych ludzi w końcu lat pięćdziesiątych i wywołało ostry protest Bazarowa.

I teraz, jak wówczas, nie bacząc na niewątpliwe obudzenie się świadomości wśród chłopów i robotników miejskich, nawet właśnie dlatego, że uciskany przez wieki chłop podnosi głowę i sam zaczyna umacniać swe dotąd naruszane prawo do wolności - znów przed człowiekiem myślącym ze sfer uprzywilejowanych staje to samo pytanie, które stawialiśmy sobie trzydzieści lat temu: "Czyż mam korzystać ze swego uprzywilejowanego stanowiska i rozważając sprawę wyzwolenia chłopów i robotników jako sprawę tylko ich klasy, a nie mojej - pozostanę obojętny wobec ich wysiłków? Czy też w zrozumieniu, że postęp ludzkości jest niepodzielny, że może być urzeczywistniony tylko wtedy, jeżeli obejmuje wszystkich, że nędza i ucisk jednych prowadzi do zubożenia ducha i niewoli wszystkich - uznam siebie po prostu za cząstkę wielkiej całości i przekażę ludowi tę wiedzę, to światło, tę wiarę w wolność i wyzwolenie, które mnie wyzwoliły i pobudziły do strząśnięcia z siebie jarzma przesądów i do odżegnania się od dziedzictwa niewolniczej przeszłości?"

Jeżeli ta książka pomoże komukolwiek w rozstrzygnięciu tego pytania, osiągnie swój cel.

Jeszcze kilka słów wyjaśnienia. Dlaczego tak się stało, że wspomnienia Rosjanina, przeważnie o życiu rosyjskim, trzeba było tłumaczyć z języka angielskiego?

Zacząłem pisać, oczywiście, po rosyjsku. Pierwsza część - Dzieciństwo - była już napisana, kiedy w roku 1897 znalazłem się w Ameryce. W Ameryce zetknąłem się z niezwykle sympatycznym człowiekiem - Walterem Page, który był wówczas wydawcą miesięcznika "Atlantic Monthly". On właściwie namówił mnie, abym zabrał się na dobre do swych pamiętników, skończył je i zaczął drukować w jego czasopiśmie. Zgodziłem się, to znaczy opisałem bardziej szczegółowo swą młodość, ale także po rosyjsku. Potem dla "Atlantic Monthly" napisałem wszystko ponownie w języku angielskim, w skróconej formie. Kiedy już drukowano Wspomnienia, mogłem nadążyć pisać po rosyjsku zaledwie część, która miała wejść w skład każdej księgi, po czym natychmiast zabierałem się do tekstu angielskiego.

Grupa rosyjskich towarzyszy za granicą wystąpiła z propozycją wydania Wspomnień rewolucjonisty w języku rosyjskim. Powstało wówczas pytanie, co drukować: rosyjski tekst, bardziej szczegółowy, zwłaszcza gdy chodzi o sprawy rosyjskie, czy też przekład z angielskiego? Pierwsza koncepcja nasuwała trudności, ponieważ tekst rosyjski nie był pełny, znaczne partie musiały być tłumaczone z angielskiego, co psułoby jednolitość księgi. Przekładu podjął się człowiek w pełni kompetentny, wobec czego stanęło na tym, że wydane zostanie tłumaczenie z angielskiego. Pozostaje mi tylko podziękować serdecznie tłumaczowi za jego piękny przekład, dokonany z takim zamiłowaniem, że całkowicie zastępuje oryginał.

Lipiec, 1902

 

Przedmowa | Dzieciństwo | Korpus paziów | Syberia | Petersburg. Pierwsza podroż za granicę | Twierdza Pietropawłowska. Ucieczka | Europa zachodnia