Jesteś tu:    Start   »   Piotr Kropotkin  »   ....

1. Konieczny wstęp.

Piotr A. Kropotkin, obok swojego rodaka Michaiła Bakunia jest jednym z bardziej znanych reprezentantów tego nurtu w historii myśli społecznej i politycznej ubiegłego wieku, który określa się mianem "anarchizmu". Życie Kropotkina obejmuje niemalże całą historię tgo ruchu z jego doktrynalnymi oraz filozoficznymi założeniami.

Urodził się 27 listopada 1842 roku w Moskwie, a więc dwa lata po wydaniu "Qu'est-ce que la propriete" P.J. Proudhona, gdzie po raz pierwszy pada deklaracja "Je suis anarchiste!". Umiera w 1921 roku, w cztery lata po rewolucji, która stanowiła kres anarchizmu w jego klasycznej - pierwotnej postaci, ukształtowanej w XIX wieku. Wprowadzając ruch anarchistyczny, ewoluujący teoretycznie, w którym następuje nie tylko modyfikacja, ale także znaczna radykalizacja jej praktycznego programu, w XX wiek.

Nakreślenie biografii Kropotkina jest sprawą dość skomplikowaną. Wszystkie dotychczasowe próby charakteryzują się wyraźnymi lukami i uproszczeniami; brak też jednomyślności w ustaleniu wielu faktów z życia Kropotkina. Nie są "idealne" opracowane materiały biograficzne, brak pełnej bibliografii jego prac. Na taki stan rzeczy złożyły się różne przyczyny - charakter samego ruchu anarchistycznego i powstających w jego ramach prac, fakt iż połowę życia Kropotkin spędził na emigracji, rozproszenie materiałów, etc. Niektóre okresy jego życia i działalności są stosunkowo dobrze poznane, inne stanowią niemal "białą plamę". Zainteresowanie rozwojem nurtów radykalnych, w tym również anarchizmem, może wróżyć szybką zmianę tej sytuacji.

Przy rekonstrukcji filozofii społecznej Kropotkina nie sposób uniknąć skrótowego choćby ukazania ewolucji anarchizmu oraz miejsca Kropotkina w tym nurcie. Nie można również pominąć pewnych wątków z biografii autora 'Etyki", ponieważ są one ważnym źródłem wyjaśniającym genezę oraz ewolucję jego poglądów. Kropotkin - potomek jednego z najstarszych rosyjskich rodów, wywodzących się wprost od Ruryka - rezygnuje z pewnej kariery na rzecz już nie tylko walki z samowładztwem, jak wielu z jego pokolenia, ale z państwem, władzą, autorytetem w każdej postaci. Kropotkin to postać z ogromnym autorytetem moralnym tamtego okresu. Ceniony za życzliwość, otwartość, za etycyzm cechujący zarówno jego poglądy, jak i postawę wobec innych "... szanowany nawet przez przeciwników, był tym o czym Tołstoj bezustannie pisał" - twierdził Romain Rolland.

Do ruchu anarchistycznego przystępuje w tym samym czasie, kiedy to kończy swoje burzliwe życie Bakunin (nigdy się nie spotkali). I - wbrew opiniom - ich koncepcje wyraźnie się rozmijają. Więcej ich właściwie dzieli niż łączy. Różnice osobowości: mentalność, temperament, różnice biografii i tradycji filozoficznych z jakich wyrośli, wreszcie różne okresy rozwoju rewolucyjnego ruchu i zasadniczo inna sytuacja, w jakiej działali, nie tylko określały ich koncepcje teoretyczne, ale w decydujący sposób wpływały na ruch anarchistyczny i rolę jego przywódców.

Diametralne różnice między Kropotkinem, a jego poprzednikami dotyczą jednak nie tyle filozofii społecznej, ile ogólnego, filozoficznego światopoglądu i wyboru tradycji. Jeśli Striner, Proudhon, i Bakunin tak czy inaczej wychodzą od heglizmu - przeciwstawiając mu się i nawiązując do niego - to dla Kropotkina orientacją filozoficzną jest pozytywizm, empiryzm, scjentyzm. Kropotkin pojawia się w europejskim ruchu rewolucyjnym pod koniec lat siedemdziesiątych XIX wieku - po Komunie Paryskiej, po upadku I Międzynarodówki i po śmierci Bakunina. Jeśli Bakunin i tworzony przez niego ruch anarchistyczny działał w dramatycznym i romantycznym okresie, pomiędzy Wiosną Ludów a Komuną Paryską, to zasadniczy okres działalności Kropotkina i późniejszego ruchu anarchistycznego, w którym jego autorytet był niekwestionowany, przypada na okres II Międzynarodówki - dojrzewającego ruchu robotniczego i coraz wyraźniejszego reformizmu. Mimo to, w konfrontacji popularnych recepcji, porównanie działało na korzyść Bakunina, pozostawiając Kropotkina w cieniu poprzednika. Był traktowany i postrzegany jako uczeń i kontynuator. To jeden z wielu ulotnych, a całkowicie bezzasadnych, stereotypów w interpretowaniu koncepcji i działalności Kropotkina. Swoistym paradoksem pozostaje fakt, iż znacznie więcej zainteresowania budził Bakunin, że jest on postacią lepiej poznaną niż Kropotkin, którego prace cieszyły się znaczną popularnością. Bakunin ze swoim dramatyzmem pozostawał uosobnieniem klasycznego, XIX-wiecznego anarchizmu, mimo iż rzadko czytywano jego pisma. Kropotkin, będąc jednym z popularniejszych autorów szeroko rozumianego nurtu rewolucyjnego XIX i XX w., pozostawał wciąż postacią mało zbadaną.

2. Anarchizm, a własny punkt widzenia Kropotkina.

Właściwe określenie miejsca Kropotkina w anarchizmie, usytuowanie jego koncepcji i działalności w teorii i praktyce owego nurtu potrzebuje zarysowania i zdefiniowania czym był anarchizm, jakie były jego koleje przed wystąpieniem Kropotkina i co charakteryzowało okres jego aktywności w anarchizmie?

Anarchizm w swojej "klasycznej", XIX-wiecznej postaci ma bowiem bogatą historię i Kropotkin reprezentuje tylko końcowy fragment dziejów kierunku, który z wolności uczynił wartość najwyższą. Tym co wiąże różne odmiany owej koncepcji, cechą wyróżniającą anarchizm spośród rozlicznych kierunków myśli rewolucyjnej, jest swoista koncepcja jednostki, koncepcja natury ludzkiej, społeczeństwa, dziejów. Wolność człowieka, wolność każdego poszczególnego indywiduum, całkowita autonomia jednostki jest punktem wyjścia i naczelną zasadą anarchizmu. Zmienia się jednak samo rozumienie terminów "jednostka", "człowiek". Ewolucja postępuje tu od indywidualistycznego automizmu do koncepcji człowieka z natury społecznego. Niemniej zawsze u podłoża tej doktryny tkwi mniej czy bardziej eksponowany indywidualizm.

Wiara w przyrodzoną dobroć natury ludzkiej jest następnym dogmatem owej doktryny. Upraszczając - skoro człowiek jest z natury dobry, całe zło w kapitalistycznym świecie (czy w świecie w ogóle) bierze się ze sprzecznych z naturą, sztucznych instytucji i struktur, które krępując wolną, spontaniczną działalność jednostek, uniemożliwiają realizację naturalnych, wrodzonych ideałów równości i sprawiedliwości. Usunięcie tych ograniczających wolność instytucji, przywrócenie autonomii jednostce ludzkiej - to właśnie stanowi centralny punkt programu każdej z odmian anarchizmu. Przemiany społeczne zachodzą zdaniem anarchistów spontanicznie, bezpośrednio, są artykulacją tego co instynktownie tkwi w rasach. Wreszcie - charakterystyczny dla całego anarchizmu jest protest, bunt przeciw ustrojowi kapitalistycznemu, ale także przeciw cywilizacji przemysłowej w ogóle - jako sprzecznej z ludzką naturą, upośledzającej człowieka i jego rozwój, Totalnej krytyce istniejących społeczeństw, ekonomicznych i politycznych układów towarzyszy mniej czy bardziej konkretne projektowanie przyszłego społeczeństwa.

Na ogół anarchizm definiowany jest jako kierunek głoszący absolutną wrogość wobec państwa jako takiego, niezależnie od jego ustroju, wobec wszelkiej władzy i każdego autorytetu. I tak w istocie jest; czytając pisma i programy anarchistów, na każdym kroku spotykamy ataki na instytucje polityczne - prawne, na dotychczasową - ufundowaną na autorytecie i przymusie - organizację społecznego ładu. Zawsze jednak u podstaw tych koncepcji tkwi indywidualizm, początkowo formułowany wprost, potem jedynie zawarty implicite, dyktujący ową postawę buntu przeciw władzy, autorytetowi. Zdaniem najbardziej radykalnych anarchistów urzeczywistnienie absolutnej wolności wymaga całkowitego zniesienia wszelkich krępujących jednostkę instytucji i struktur, podczas gdy bardziej umiarkowani postulują daleko idącą ich modyfikację.

Kropotkin kontynuuje główne założenia i program anarchizmu, odbiegając jednocześnie od poprzedników próbuje odnaleźć własną wizję zmian społecznych, wywieść ją z odmiennych, charakterystycznych dla końca XIX wieku tradycji filozoficznych. Punktem wyjścia teorii Kropotkina jest specyficzna filozofia przyrody, akcentująca "federacyjny" model wszechświata oraz powszechność zjawisk współdziałania w świecie ożywionym. Kropotkinowski anarchizm jest "(...) poglądem na świat, opartym na mechanicznym lub raczej kinetycznym pojmowaniu wszystkich zjawisk przyrody, łącznie z życiem społeczeństw ludzkich.[...] Jego metoda badań jest metodą właściwą wszystkim naukom przyrodniczym. [...] jego celem jest stworzenie filozofii syntetycznej obejmującej nie tylko przejawy całego życia przyrody, lecz także przejawy życia społecznego" (1)

Kropotkin naukowo ugruntował anarchizm jako system wartości w oparciu o tradycje pozytywizmu, empiryzmu, ewolucjonizmu. Jego poglądy filozoficzne i socjologiczne cechuje naukowy synkretyzm, korzystanie ze szczegółowych rozwiązań kierunków filozoficznych. Przesłaniem całkowicie oryginalnym, różniącym działalność teoretyczną Kropotkina od innych teoretyków nurtu anarchistycznego, jest podejmowana przez niego próba "unaukowienia" tej doktryny, powiązanie anarchistycznej filozofii społecznej, anarchistycznego ideału z osiągnięciami nauki, wprowadzenie postulatów egalitarnego i antyautorytarnego społeczeństwa z nauki, a szczególnie z przyrodoznawstwa. Oceniając bowiem dotychczasową teorię anarchizmu, widział w niej przede wszystkim przednaukowe intuicje, doraźny program, taktykę i generalnie słuszny, acz pozbawiony naukowych uzasadnień, ideał społeczny. Tymczasem - "[...] anarchizm jest czymś więcej niż tylko metodą działania albo ideałem wolnego społeczeństwa. Jest on filozofią zarówno przyrody jak i społeczeństwa, filozofią która powinna postępować zupełnie inną drogą niż stosowane dotąd w naukach metody metafizyczne lub dialektyczne. [...] anarchizm powinien posługiwać się tymi metodami, jakie stosuje się w naukach przyrodniczych, [...] opierać się na mocnej postawie indukcji, zastosowanej do urządzeń ludzkich" (2)

Teoria mówiąca, iż anarchizm jest, bądź ma być, po prostu nauką, rezultatem zastosowania metod naukowych, więc jedynie prawomocnych, do analizy społeczeństwa i konstruowania planu przyszłej jego organizacji, przewija się przez wszystkie ważniejsze prace Kropotkina.

3. Szukanie ideału.

Obok anarchoindywidualizmu szukającego wyzwolenia poszczególnej jednostki, abstrahując od całej struktury społecznej. Obok anarchosyndykalizmu - operującego wizją tworzenia na gruzach starego świata wolnych syndykatów, w których gestii znajdować się mają środki produkcji - wykształcił się również anarchizm w wersji Kropotkina - anarchokomunizm, któremu autor nadał charakter spójnej i konsekwentnej doktryny, odwołującej się do ustaleń nauki, zamiast do pism poprzedników. Niezliczone artykuły rozsiane w rocznikach "Le Revolte" i "The Freedom", a przede wszystkim książki "Zdobycie chleba" oraz "Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju" stworzyły teoretyczny fundament, który w wielu środowiskach spełniał rolę analogiczną do marksistowskiego "Kapitału". (3)

Duch scjentyzmu i ewolucjonizmu przenikający jego wywody, pozbawił anarchizm piętna ekstremizmu. Społeczeństwo ludzkie, pierwotne wobec jednostki, nie odbiega w jego ujęciu od ogólnego wzoru natury. Elementy wzajemnej pomocy i wewnątrz gatunkowej solidarności, górują w nim nad "walką o byt", której nadaje często psychologiczną interpretację, widząc w niej przejaw potrzeby manifestowania własnej autonomii przez uspołecznioną jednostkę. Obserwacja zachowań ludzi i zwierząt, a także własna interpretacja dziejów, prowadzi Kropotkina do wniosku, że "współzawodnictwo jest zawsze szkodliwe dla gatunku" (4), natomiast "pomoc wzajemna stanowi najniezawodniejszy środek zapewniający każdemu największe bezpieczeństwo, najpewniejszą gwarancję postępu, zarówno fizycznego, jaki i moralnego" (5)

Interes jednostki zlewa się u "księcia anarchizmu" z interesem ogólnospołecznym. Jej potrzeba duchowej autonomii zepchnięta jest na daleki plan przez przyrodzone oraz dominujące skłonności do kooperacji i solidarności z innymi jednostkami (6).

Wrodzona dobroć i łagodność skłania ją w warunkach naturalnych do altruizmu. Wytwory ludzkości są jej wspólnym dziedzictwem, w którym nie da się precyzyjnie wyznaczyć układu poszczególnych osób. Dlatego powiny się stać własnością ogółu. Za społeczną formułą anarchokomunizmu przemawiać ma również przyjęta perspektywa historiozoficzna. Państwo w rozumieniu Kropotkina stanowi szkodliwy, ale przejściowy efekt niedostatku solidarności w skądinąd gloryfikowanych przez niego komunach średniowiecznych. Jako czynnik nienaturalny, wrogi społeczeństwu, skazane jest na nieuchronny upadek. Wiek XIX przejdzie do historii jako epoka bankructwa parlamentaryzmu i kapitalizmu. Niepowstrzymany proces ewolucyjny ma pchać samoczynnie społeczeństwa w kierunku komunizmu "[...] narastająca coraz wyraźniej od połowy wieku potrzeba wolności, sprawiedliwości i równości musi zaowocować ustanowieniem komunistycznego anarchizmu - nie ze szkoły autorytarnej. [...] to jest anarchistyczny komunizm, komunizm bez rządu, wolny komunizm". (7)

Nie wyrzekając się rewolucji, Kropotkin nadaje jej zgoła odmienny sens niż Bakunin. Rewolucja społeczna w tym ujęciu nie jest niszczącą apokalipsą, ale "[...] zjawiskiem przyrodniczym, równie naturalnym co burza z piorunami albo wybuch wulkanu, niezbędnych dla przełamania oporu tradycji i zmurszałych instytucji. To po prostu okres przyspieszonej ewolucji". (8) Analizując przebieg Wielkiej Rewolucji Francuskiej oraz Komuny Paryskiej, autor "Etyki" doszedł do wniosku, że za usprawiedliwione i rokujące szanse powodzenia uznać można jedynie te rewolucje, które mają jasno wytknięty cel; nie usiłują zastąpić obalonych organów władzy własnymi; dają masom natychmiastowe poczucie poprawy ich losu (wywłaszczenia, rozdawanie żywności). Podstawowym zadaniem rewolucji ma być "zdobycie chleba", czyli zaspokojenie podstawowych, identycznych potrzeb wszystkich ludzi. Kropotkin wyobrażał ją sobie jako długotrwały, powszechny, żywiołowy i zróżnicowany na poszczególnych terytoriach proces, który w ostatecznym rozrachunku doprowadzi do wykrystalizowania się anarchokomunistycznego modelu życia społecznego, stanowiącego syntezę wolności politycznej i ekonomicznej. W sferze rozwiązań ekonomicznych kropotkinowski anarchizm oznacza likwidację pieniądza, własności prywatnej i grupowej oraz moralny obowiązek pracy, sprzężony z egalitaryzmem w dziedzinie dystrybucji. Ma to zagwarantować zaspokojenie własnych potrzeb niezależnie od indywidualnego wkładu pracy poszczególnych osób. Swobodny dostęp do dóbr i usług będzie możliwy wskutek zracjonalizowania gospodarki i ograniczenia kapitalistycznego marnotrawstwa. Efekt pięciogodzinnej dniówki całej ludności, pomiędzy dwudziestym, a pięćdziesiątym rokiem życia powinien w zupełności pokryć przewidziany popyt dzienny. Przeplatanie wysiłku fizycznego i umysłowego oraz zrezygnowanie z rodzącego monotonię, sztywnego podziału pracy, powinno owocować znacznym wzrostem wydajności. Kropotkin wyraźnie nawiązuje w tym momencie do koncepcji Fouriera. Rozwiązanie jakie proponuje, zwrócone jest ku przyszłości, ku czasom autarkicznej, drobnotowarowej gospodarki naturalnej i ku modelowi rzemieślnika- artysty. W przeciwieństwie do Morrisa czy Ruskina, nie ma zastrzeżeń wobec maszyn i produkcji fabrycznej pod warunkiem, że przemysł zostanie zdecentralizowany, a niewielkie zakłady służyć będą potrzebom rolnictwa albo wyręczać okoliczną ludność przy wykonywaniu nieprzyjemnych czynności (9).

W sferze rozwiązań społecznych, anarchokomunizm nie jest w pełni oryginalny - widać w nim ślady narodniczej przeszłości autora. Dąży do skojarzenia średniowiecznego komunalizmu z komunizmem. Na gruzach systemu państwowego powstać ma sieć komun - niewielkich i autonomicznych, w dużym stopniu niezależnych gospodarczo wspólnot pracy o zróżnicowanym charakterze (rolniczym, pozarolniczym), które przejmą na siebie dobrowolnie zadanie organizacji usług publicznych "[...] konkretnych skutków nie da się jednak przewidzieć. To co powstanie samorzutnie, pod naciskiem naglących potrzeb, będzie nieskończenie doskonalsze od tego wszystkiego co można by wymyślić w gabinetach przepełnionych książkami, w kancelariach ratuszów". (10) Jednostki miałyby posiadać nieograniczoną swobodę zrzeszania się, co w połączeniu z wolnym dostępem do dóbr i usług powinno stworzyć optymalne warunki pełnego, wszechstronnego i zindywidualizowanego rozwoju. Rozbudzone potrzeby duchowe, można będzie zaspokoić dzięki znacznemu skróceniu dnia pracy. Twórca doktryny anarchokomunistycznej nie przewiduje co prawda uzależnienia dostępu do wspólnej własności od stopnia wywiązania się z obowiązków względem wspólnoty, ale wypowiada się z entuzjazmem o presji moralnej, jaką opinia publiczna ma wywierać na jednostki aspołeczne lub "absolutnie niezdolne do wytworzenia czegokolwiek pożytecznego". (11) Odstępstwo od zasad wolnego społeczeństwa, tłumaczy G. Woodcock wpływami Godwina i wrodzonym purytanizmem Kropotkina. (12) Pełnię wolności jednostki, jej wszystkich aspiracji duchowych, zapewnić może tylko "czas wolny", a nie praca produkcyjna, w której każdy zespolony jest z innymi. Kropotkin przewiduje również ogromny rozkwit twórczości różnego typu. Ukształtowane w warunkach anarchokomunizmu wolne i twórcze jednostki ludzkie, mają stworzyć zupełnie nowy model społeczeństwa, przypisującego podstawowe znaczenie niematerialnym czynnikom egzystencji (piękno, dobro, sprawiedliwość).

Ten swoisty estetyzm społecznego ideału Kropotkina, zawiera nowy model twórczy, aktu twórczego. Literat sam składający i drukujący swoje książki, malarz pracujący wraz z całą wspólnotą i obrazujący jej życie, dzieła sztuki będące zbiorową kreacją spontanicznych zespołów - wszystko to mają być zjawiska naturalne w społeczeństwie, w którym dobrobyt i czas wolny przysługują w jednakowym stopniu wszystkim jego członkom. Twórczość jest więc w równej mierze manifestacją wolności jednostki, jaki i formą odnajdywania spontanicznej więzi z całą wspólnotą.(13) Do programu estetyzacji środowiska, pracy, życia codziennego przywiązywał również ogromną rolę wychowawczą. "Dumne i pogodne piękno" przysługiwać miało nie tylko dziełom sztuki, ale całemu otoczeniu człowieka.

W tej wizji społeczeństwa przyszłości, ufundowanej na koncepcji natury ludzkiej, automatycznie niejako rodzą się procesy pożądane we wspólnocie i tak samo znikają, tracą rację bytu zjawiska negatywne wobec jednostki oraz tej wspólnoty. Po wyzwoleniu człowieka spod więzów państwa, władzy i własności, niepotrzebne staną się jakiekolwiek przepisy formalne, administracja, kierowanie, produkcja, sądownictwo, policja czy wojsko. Wolna jednostka bowiem, wraz z autonomiczną wspólnotą kreuje "porządek spontaniczny" nie wymagając żadnych instytucjonalnych gwarancji, ani jakiegokolwiek przymusu. Pojęcia takie jak "przymus", "przestępstwo", itp. będą puste w społeczeństwie przyszłości. Kropotkin zakładając możliwość pojawienia się jednostki, czy grup wykraczającej w jakiś sposób poza standardy danego społeczeństwa nie wykluczył, iż stała, wspólna wszystkim ludziom natura nie oznacza identyczności jednostek. Nie stwarza to jednak trudności dla jego koncepcji przyszłości. Różnorodność grup, wspólnot rodzi nieograniczone możliwości wyboru jednej z nich, bądź też utworzenia nowej. W koncepcji tej pojęcia "konfliktu", "dysfunkcjonalności" tracą rację bytu, zaś "wolność" i "spontaniczność" stanowią wystarczającą gwarancję pełnej harmonii i postępu. Tworzenie "nowego wspaniałego świata" wydaje się rzeczą łatwą i prostą. W koncepcji Kropotkina - po prostu zjawi się on sam, gdy tylko zniknie obecny porządek.

4. P.A. Kropotkin - po prostu klasyk.

P.A. Kropotkin był ostatnim, wybitnym teoretykiem doktryny anarchistycznej. Nie oznacza to oczywiście, by wraz z jego śmiercią, doktryna i ruch z nią związany stawały się zamkniętym rozdziałem w historii rewolucyjnej myśli. Jest natomiast faktem, iż "klasyczna" postać tego kierunku z jej apoteozą jednostki, negacją autorytetu i założeniem naturalnej harmonii interesów społecznych ma w Kropotkinie ostatniego, znaczącego teoretyka. Czymś bowiem jakościowo różnym - tak pod względem teorii, jak i programu, jest rodzący się na przełomie XIX i XX w. anarchosyndykalizm. Również zupełnie innym, tylko w części wiążącym się z tradycjami anarchizmu, są tendencje anarchistyczne we współczesnych postaciach skrajnego radykalizmu.

Jeśli anarchokolektywizm Bakunina z pewnym uproszczeniem można określić jako nurt charakterystyczny dla wczesnego etapu rewolucyjnego, to anarchokomunizm Kropotkina wiązać trzeba z epoką reformizmu II Międzynarodówki. Z propagandowego punktu widzenia, anarchokomunizm stanowił oręż daleko skuteczniejszy od bakuninowskiego kolektywizmu. Główny akcent został przesunięty z totalnej negacji rzeczywistości ku rozwiązaniom pozytywnym, epatującym swoją głęboko humanistyczną wymową, "[...] można było powątpiewać w ich praktyczność czy szanse realizacji, ale nie było ich się bać". (14)

Sugerując czytelnikom nieuchronność przewidywanych zmian, "książę anarchizmu" rozbrajał jednocześnie ich siłę oporu. Pacyfistyczny ton jego wywodów odcinał się wyraźnie od wybuchów nienawiści klasowej, dominujących w publicystyce ruchu. Scjentyzm, przy pomocy, którego próbował podnieść reputację anarchizmu nie był jednak w stanie ukryć sprzeczności i naiwności przysłoniętych modnym, naukowym sztafażem. Centralna dla teorii Kropotkina metafizyczna koncepcja jednostki ludzkiej, dobrej i niezmiennej z natury, kłóci się z przyjętą perspektywą ewolucjonistyczną.. Widoczny w całej twórczości i działalności Kropotkina optymizm dziejowy jest raczej aktem wiary niż rozumu. Prezentowane tezy opierają się często na jednostronnym materiale, całkowicie przypominającym zjawiska przeciwstawne. Tok wywodów przesiąknięty jest skrajnym woluntaryzmem, godnym raczej wizjonera niż chłodnego analityka. Wykazywał ów program cechy myślenia utopijnego, gdy problemy ekonomiczne, społeczne, polityczne oceniał z etycznego punktu widzenia. Gdy zamiast analizować rzeczywistość - przykłada do niego miarę swego ideału. Gdy nie dostrzegając obiektywnego trendu industrializacji, koncentracji kapitału i przemysłu, centralizacji zarządzania, masowej produkcji i zuniformizowanej konsumpcji kreślił obraz rozkwitu gospodarki autarkicznej, drobnotowarowej. Dostrzegli częściowo te wady sami anarchiści, ale potrzeba posiadania teoretycznego uzasadnienia dającego gwarancję spełnienia własnych marzeń, celów i dążeń okazała się silniejsza od krytycyzmu. W konsekwencji i w ostatecznym rachunku - ruch anarchistyczny zapłacił wysoką cenę.

Uzasadniając podejmowaną próbę przypomnienia postaci Kropotkina i jego dorobku teoretycznego, należy zwrócić uwagę, iż anarchizm - wbrew opinii - nie jest tylko "[...] utopią mogącą zająć miejsce jedynie w historii społecznej i rewolucyjnej myśli". (15) Miejsce tej doktryny we współczesnym świecie jest nad wyraz widoczne, a oddziaływanie anarchizmu na współczesną kulturę jest powszechnie głoszone i być może dlatego warto się pokusić o bardziej precyzyjną analizę rzeczywistej roli prekursorów anarchizmu, w tym również P. A. Kropotkina.

Przypisy

1) P.A Kropotkin, Nauka współczesna i anarchizm, Lwów 1920, s.50.
2) P.A.Kropotkin, Wspomnienia rewolucjonisty, Warszawa 1959, s.426.
3) D.Grinberg, Ruch anarchistyczny w Europie Zachodniej 1870-1914, Warszawa 1994, s.119.
4) P.A.Kropotkin, Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju, Łódź 1946, s.79.
5) ibidem, s.80.
6) P.A.Kropotkin, Etyka, Warszawa 1946.
7) P.A.Kropotkin, Revolutionary Pamhlets, New York 1927, s. 61.
8) D. Grinberg, op.cit., s.120
9) P.A.Kropotkin, Fields, Factories and Workshops, London 1898.
10) P.A.Kropotkin, Zdobycie chleba, Warszawa 1926, s.47.
11) ibidem, s.42.
12) G.Woodcock, Anarchism, London 1962.
13) S. Morawski, Sztuka i anarchizm, "Teksty", Warszawa 1975, nr 2, s. 50.
14) W. Rydzewski, Kropotkin, Warszawa 1979, s. 47.
15) N.M.Pirumowa, P.A.Kropotkin, Moskwa 1972, s.6.

Bibliografia
1. P.A.Kropotkin, L'Anarchie dans l'Evolution Socialiste, Paris 1887.
2. P.A.Kropotkin, Do młodzieży, Londyn 1903.
3. P.A.Kropotkin, Etyka współczesna, Paris 1925.
4. H.Read, Kropotkin - Selections from His Writings, Londyn 1942.
5. P.A.Kropotkin, Etyka. Pochodzenie i rozwój moralności, Łódź 1949.
6. P.A.Kropotkin, Spólnictwo a socjalizm wolnościowy, Warszawa 1930.
7. A.Walicki, Rosyjska filozofia i myśl społeczna, Warszawa 1973.