 Artykuł stanowi fragment niepublikowanej pracy Biblioteki anarchistyczne w Polsce i na świecie. Zarys problemu, dostępnej w Poznańskiej Bibliotece Anarchistycznej. Max Nettlau jeden z pierwszych archiwistów ruchu anarchistycznego.  Pieczęcie przedwojennej Iberyjskiej Federacji Anarchistycznej w zbiorach Międzynarodowego Instytutu Historii Społecznej w Amsterdamie.  Okładka broszury z włoskim przekładem pracy Michała Bakunina z Labadie Collection z Michigan (USA) |
Wspomniane powyżej zbiory były tworzone przede wszystkim przez pojedynczych działaczy z Bakuninem, Kropotkinem i Maxem Nettlau na czele, choć nie tylko. Innymi istotnymi twórcami najstarszych księgozbiorów, czy raczej archiwów związanych z ideologią anarchizmu były redakcje czasopism związanych z ruchem Proudhona. Część tych zbiorów dotrwała do czasu powstania bibliotek nastawionych przede wszystkim na literaturę anarchistyczną, stanowiąc często ich najważniejszy element. Ile jednak takich księgozbiorów, archiwów powstało w XIX i na początku XX wieku, prawdopodobnie nie sposób dzisiaj ustalić, a co za tym idzie - nie możliwym, jak się zdaje, jest ustalenie, jakim procentem ogółu ówczesnych zbiorów jest to, co się z tego okresu zachowało.
Jak wskazuje Daniel Grinberg, bardzo duża liczba anarchistycznych archiwów prywatnych, a także należących do związanych z tym środowiskiem gazet, przepadła w trakcie represji wywołanych falą ataków terrorystycznych przeprowadzanych przez anarchistów po roku 1880(1). Kolekcje gazet, broszur i innych materiałów były często niszczone przez samych ich twórców w obliczu zagrożenia aresztowaniem. Takie postępowanie nie powinno dziwić - zbiory tego typu mogły stanowić poważny dowód na procesie przeciwko posiadającemu je aktywiście.
Główną siła niszczącą pierwsze zbiory anarchistyczne były jednak siły porządkowe walczące z czarno czerwonym terrorem. Policyjni śledczy oraz pracownicy służb specjalnych konfiskując archiwa anarchistów, przejmowali tylko tą część zbiorów, która mogła być potrzebna w trakcie śledztwa, resztę materiałów niszcząc. Warto w tym miejscu nadmienić, że działania policji w tym względzie bywały czasami także twórcze.
Kartoteki służb porządkowych przełomu wieków XIX i XX, oprócz zarekwirowanych ulotek, plakatów i innych materiałów, często posiadają także, niejednokrotnie pokaźne, zbiory sprawozdań, analiz, teczek personalnych śledzonych działaczy z przedstawiającymi ich zdjęciami, itd. Akta policyjne, choć bardzo specyficzne, tendencyjne i w wielu przypadkach skrajnie nieobiektywne, stanowią niewątpliwie bardzo interesujące źródło informacji na temat pierwszych dziesięcioleci istnienia ruchu(2).
Jak to zostało już opisane w powyższym akapicie, początkowo bibliotekarstwo, czy raczej archiwistyka anarchistyczna istniała przede wszystkim na niwie działań pojedynczych osób,
a czasem także w ramach aktywności anarchistycznych pism. Na pierwszą poważną instytucję zajmującą się zbieraniem materiałów tego typu trzeba było czekać do połowy lat 20. ubiegłego stulecia, kiedy to nastąpił faktyczny początek działalności Labadie Collection (L.C.). funkcjonującej w ramach Biblioteki Uniwersytetu Michigan (BUM).
Twórcą tego księgozbioru był Charles Joseph Antonie Labadie (1850-1933), z zawodu typograf, jeden z najpoważniejszych amerykańskich radykalnych działaczy socjalistycznych końca XIX i początków XX stulecia, później także zdeklarowany anarchista. W trakcie swej wieloletniej działalności w socjalistycznych organizacjach na terenie stanu Michigan, Labadie zebrał pokaźny zbiór materiałów związanych z ruchem socjalistycznym, a także anarchistycznym działającym na tym obszarze. Tuż przed swą ucieczką w leśne ostępy dzisiejszego Kensington Metropark (wielki kompleks leśny w okolicach Detroit) w 1912 roku, gdzie popularny Jo Labadie miał zostać do końca swego życia pisząc i wydając liczne teksty anarchistyczne, działacz ten przekazał swoje zbiory BUM w Ann Arbor. Kolekcją Labadie’go, w ramach swych prac badawczych, zainteresowała się w roku 1924 Agnes Inglis, przyjaciółka twórcy księgozbioru, która podobnie jak on przebyła ideową drogę od socjalizmu do anarchizmu. A.I., dotarłszy do zbiorów przyjaciela odkryła, że pracownicy BUM od czasu ich uzyskania nie podjęli przy nich dosłownie żadnych prac. Przekazanych materiałów nie wyjęto nawet ze skrzyń, w których zostały przywiezione. W obliczu tej sytuacji, 54-letnia wówczas działaczka postanowiła osobiście zająć się zbiorami L. C. Do czasu swej śmierci w roku 1952 Inglis wykonała ogromną pracę uporządkowania i poszerzenia kolekcji Josepha A. Labadie’go, tym trudniejszą, że pierwsza kierowniczka L. C. nie posiadała wykształcenia bibliotekarskiego. W tym świetle szczególnie imponującym jest to, że po blisko 30 latach pracy pierwsza kierowniczka L.C. pozostawiła Kolekcję Labadie’go jako dobrze działająca bibliotekę ze zbiorami powiększonymi dzięki jej wytrwałym poszukiwaniom i pomocy przyjaciół do około 20-krotności stanu wyjściowego z 1924 roku. Zapoczątkowane przez Agnes Inglis prace kontynuował od 1960 r. jej następca Edward C. Weber, a także obecna szefowa księgozbioru, piastująca to stanowisko od roku 2000 Julie Herrada. Obecne, stale zresztą powiększane zbiory L.C., to ok. 10 tys. czasopism, 50 tys. wydawnictw monograficznych, 30 tys. broszur, 9 tys. jednostek DŻS-ów (dokumentów życia codziennego, m.in. ulotek i innych drobnych druków) i dokumentów dźwiękowych, 1200 fotografii i 1000 plakatów. Poza zbieraniem, przechowywaniem i udostępnianiem różnorakich materiałów związanych ze wszelkimi ruchami protestu społecznego ze szczególnym uwzględnieniem anarchizmu, L. C. prowadzi także szeroko zakrojoną współpracę z naukowcami zajmującymi się ta problematyką, a także organizuje wystawy, konferencje naukowe itd.(3).
Kolejną instytucją, w której programie znalazło się również zbieranie materiałów związanych z anarchizmem, było tzw. International Institute of Social History (Międzynarodowy Instytut Historii Społecznej), w skrócie IISH, z siedzibą w Amsterdamie. Instytucję tą założył, 25 listopada 1935 r., Nicolaas W. Posthumus, jeden z pionierów nowoczesnej holenderskiej historii ekonomii, znany także jako założyciel NEHA, Holenderskiego Archiwum Historii Ekonomicznej.
Głównymi celami przyświecającymi Posthumusowi przy zakładaniu IISH było z jednej strony zebranie archiwów niderlandzkich organizacji robotniczych, z drugiej zaś (co istotniejsze) ratowanie dorobku europejskiego ruchu socjalistycznego przed zagrożeniem ze strony nazistowskiej Trzeciej Rzeszy. Instytut Posthumusa, założony przy współpracy z firmą ubezpieczeniową De Centrale(4), do chwili wkroczenia armii niemieckiej do Niderlandów w roku 1940 zdołał zebrać imponujący zbiór zawierający m.in. pisma pozostawione przez Marksa i Engelsa, archiwum Michaiła Bakunina (przemycone z Austrii przez jedną z pracownic Instytutu, Annie Adama van Scheltema-Kleefstra), a także uratowaną z zajętej przez faszystów Hiszpanii dokumentację FAI (Iberyjska Federacja Anarchistyczna) i CNT (Krajowa Konfederacja Pracy – anarchosyndykalistyczny związek zawodowy).
Tuż przed zdobyciem Holandii przez hitlerowskie Niemcy część zbiorów IISH udało się wywieźć do Wielkiej Brytanii, większość kolekcji pozostała jednak na miejscu. Archiwa Instytutu, przejęte przez okupacyjny Sicherheitsdienst (Służby Bezpieczeństwa), we wrześniu 1944 r. zostały wywiezione do Niemiec. Dużą część zagrabionych dokumentów w roku 1946 odkryto pod Hanowerem, kolejne fragmenty wywiezionych zasobów zostały przekazane z powrotem do IISH przez należące do US Army archiwa Offenbacha. Część utraconych przez Instytut dokumentów znaleziono także w Polsce, skąd zostały przekazane do Holandii w latach 1956-57. Ostatnią grupą zaginionych w czasie wojny zbiorów instytutu N. Posthumusa były dokumenty odkryte w roku 1991 w archiwach rządowych w Rosji. Dzięki temu całkowita liczba utraconych przez IISH zbiorów jest stosunkowo nieduża.
W okresie tuż po zakończeniu II wojny światowej IISH zmagać się musiał nie tylko z problemem zrabowanych zbiorów, lecz także z prawie całkowitym brakiem niezbędnego w pracy bibliotecznej wyposażenia. Budynek Instytutu był właściwie opróżniony z mebli, katalogu i wszelkich innych sprzętów. Sytuacje pogarszał zły stan finansowy De Centrale, która w związku z tym nie mogła dłużej wspomagać finansowo tej instytucji. IISH z opresji wyciągnęło dopiero wejście pod opiekę Uniwersytetu w Amsterdamie i amsterdamskiego Urzędu Miasta, a także udzielenie dotacji z Funduszu Forda i z holenderskiego Wiedergutmachung Fund.
Prawdziwy rozkwit IISH przeżywa od lat 60. i 70. w związku ze znacznym wzrostem zainteresowania problematyką historii ruchów i idei społecznych. W tym też czasie Instytut wszedł w posiadanie m.in. bogatych archiwów środowisk robotniczych z Ameryki Południowej, a nieco później, bo pod koniec lat 80. – zbiorów tureckich organizacji socjalistycznych. Szybko rozwijający się księgozbiór, którego opieką musiała zajmować się coraz większa grupa pracowników, doprowadził w roku 1989 do decyzji o przeniesieniu instytutu do nowego budynku na terenie przebudowywanych doków we wschodnim Amsterdamie.
W nowym budynku IISH znalazło się miejsce także dla nowej siedziby wspomnianego już NEHA i Holenderskiego Muzeum Prasy. Obecnie archiwa te zawierają kolekcje ponad 3 tys. archiwów, czyli w sumie ok. 1 mln. woluminów i tyleż dokumentów w formie audio-wizualnej. Zbiory IISH podzielone zostały w sumie na 18 działów tematycznych (np. Azja; Anarchizm; Kolekcja Jidysz), z których dla nas najważniejszy jest ten poświęcony tematyce anarchistycznej. Najważniejszą częścią tego fragmentu jakże obszernych zbiorów Międzynarodowego Instytutu Historii Społecznej są wspomniane już archiwa Bakunina, a także dokumentacja najważniejszych anarchistycznych organizacji hiszpańskich (czyli FAI i CNT), przewieziona do Holandii na krótko przed ostatecznym przejęciem władzy w Hiszpanii przez faszystów gen. Franco. Instytut, oprócz opieki nad swymi rozległymi zbiorami, organizuje także liczne wystawy i konferencje poświęcone historii społecznej i politycznej, wśród aktualnie realizowanych przez IISH projektów warto wymienić m.in. Europejską Konferencję Historii Nauk Społecznych (przeprowadzona w belgijskim Ghent pomiędzy 13 a 16 kwietnia 2010 r.), a także wystawę holenderskich komiksów politycznych (czynna pomiędzy 12 marca a 2 maja 2010 r.).(5)
Tak oto scharakteryzować można historię i działalność najstarszej, największej i najpoważniejszej instytucji zajmującej się gromadzeniem i udostępnianiem dokumentów związanych z anarchizmem. Najważniejszą biblioteką tego typu powstałą już po II wojnie światowej jest Centre International de Recherches sur l’Anarchisme (Międzynarodowe Centrum Badań nad Anarchizmem), w skrócie CIRA. Międzynarodowe Centrum Badań nad Anarchizmem założone zostało w roku 1957 w Genewie na fali pomysłu zrodzonego podczas zorganizowanego rok wcześniej spotkania grupy włoskich, francuskich i bułgarskich anarchistów przebywających w Szwajcarii na uchodźstwie. Podstawą księgozbioru CIRA były wówczas zbiory zgromadzone przez redakcję anarchistycznego pisma Reveil anarchiste, dary z genewskiej biblioteki Germinal, a także dokumenty uzyskane drogą wymiany i poprzez dary.
W roku 1964, w wyniku wydalenia ze Szwajcarii Pierre’a Ferrui, ówczesnego opiekuna zbiorów CIRA, podejrzewanego o udział w zamachu bombowym na konsulat hiszpański w Genewie trzy lata wcześniej, CIRA zostaje przeniesiona do Lozanny. Tam, pod opieką Marie-Christine Mikhlo i jej córki Marianne Enckell, znajdowała się do roku 1975, kiedy to ponownie zostaje przeniesiona do Genewy. Od roku 1989 Międzynarodowe Centrum Badań nad Anarchizmem ponownie zostaje przeniesione do Lozanny.
Obecną siedzibą centrum jest, wybudowany nakładem środków i pracy sympatyków biblioteki, budynek stojący na miejscu dawnej stodoły przy lozańskiej Avenue de Beaumont pod numerem 24. Głównym celem istnienia CIRA jest gromadzenie, zabezpieczenie i udostępnianie osobom zainteresowanym wszelkich materiałów dotyczących idei anarchizmu. Obecnie w posiadaniu Centrum w Lozannie znajduje się ponad 18 tys. druków różnego typu z całego świata, pośród których największą grupę stanowią publikacje w języku francuskim (ok. 5 tys.). Ponadto CIRA dysponuje zbiorem 4 tys. czasopism, spośród których 200 jest nadal wydawanych. Międzynarodowe Centrum Badań Nad Anarchizmem poszerza swoje zbiory przede wszystkim dzięki darom zarówno od osób indywidualnych, jak i od wydawnictw, a także w ramach współpracy z innymi bibliotekami anarchistycznymi.
Poza czysto biblioteczną działalnością, Centrum w Lozannie zajmuje się także publikacją licznych materiałów (m.in. tłumaczenie książki Pour l’Anarchisme Nicolasa Walkera), a także organizacją wystaw m.in. na temat Wojny Domowej w Hiszpanii. CIRA posiada także własny, ukazujący się raz w roku biuletyn. Zawiera on informacje m.in. na temat przeprowadzonych i planowanych działań, o nabytkach bibliotecznych, i prowadzonych badaniach(6).
Centre International de Recherches sur l’Anarchisme, poza Lozanną posiada także oddział w Marsylii. Powstanie tej komórki CIRA związane było ze skomplikowanymi procedurami rejestracji stowarzyszeń na terenie Francji – utworzenie oddziału Centrum w Marsylii stanowiło jedyną możliwość uniknięcia tychże procedur. Oddział CIRA w Marsylii powstał w roku 1965, obecnie w jego zbiorach znajduje się ponad 2 tys. książek, 400 periodyków (350 już nie wydawanych, pozostałe nadal się ukazują), a także 1500 plakatów i duże ilości nie skatalogowanych ulotek. CIRA w Marsylii, obecnie będąca placówką autonomiczną w stosunku do swej lozańskiej odpowiedniczki, gromadzi przede wszystkim druki z terenu Francji i publikacje w języku francuskim z całego świata. Poszerzanie tego księgozbioru odbywa się na takich samych zasadach, co w Szwajcarii, czyli głownie dzięki darom osób indywidualnych i stowarzyszeń, a także drogą wymiany.
Centre International de Recherches sur l’Anarchisme zarówno w Lozannie jak i w Marsylii jest instytucją wyjątkową na tle innych bibliotek anarchistycznych na świecie. Dominującym modelem placówek tego typu jest bowiem biblioteka gromadząca przede wszystkim piśmiennictwo z własnego otoczenia, z własnego kraju. Dobrym przykładem biblioteki wpisującej się w ten schemat jest londyńska Kate Sharpley Library (KSL).
Biblioteka ta, założona w roku 1979, w swoich zbiorach, liczących ok. 10 tys. książek i innych publikacji, gromadzi przede wszystkim piśmiennictwo dotyczące anarchizmu na Wyspach Brytyjskich iw Ameryce Północnej (2,5 tys. książek i 4 tys. broszur). Poza zbiorami stricte bibliotecznymi Kate Sharpley Library posiada także bardzo obfite archiwum zawierające materiały brytyjskiej Federacji Anarchistycznej z drugiej polowy lat 40. ubiegłego stulecia, a także Syndykalistycznej Federacji Robotników z lat 1950 - 1979, oraz raporty Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników. Oprócz działalności typowo bibliotekarsko-archiwalnej KSL publikuje także książki, zwykle będące monografiami na temat mniej znanych aspektów ruchu i ideologii anarchistycznej oraz, kilka razy w roku, własny biuletyn. Podobnie jak w przypadku CIRA, także KSL swoją działalność opiera przede wszystkim na darach i wsparciu finansowym swoich sympatyków(7).
W bardzo podobny sposób przedstawia się charakterystyka hiszpańskiej Fundacio d’Estudis Libertaris y Anarcosindicalistes, czego skrótem jest FELLA. Fundacja na Rzecz Badań nad Anarchizmem i Anarchosyndykalizmem, jakbyśmy przetłumaczyli hiszpańską nazwę tej instytucji, powstała w lutym 1990 roku. Głównym celem istnienia FELLA jest zabezpieczenie i udostępnianie archiwów katalońskiej CNT, największego hiszpańskiego anarchistycznego związku zawodowego.
Ponadto troską Fundacji jest także stworzenie w swoich ramach forum kontaktowego, wymiany myśli osób zajmujących się szeroko pojęta myślą wolnościową, a także zachęcanie do prowadzenia badań nad historią idei tego typu.
W posiadaniu FELLA znajduje się obecnie, oprócz wspomnianych już archiwów CNT, ponad 1,5 tys. książek, przede wszystkim dotyczących zagadnień socjalnych, a także 500 wolnościowych czasopism z roku 1975 i nowszych. Poza wspomnianą działalnością, stanowiącą priorytet tej Fundacji, FELLA publikuje także dwa własne czasopisma – Quaderns d’Arxius (Notatniki Archiwalne), którego ukazały się trzy numery, zawierające kolejno katalog różnorodnych publikacji, książek i uzupełnienie pierwszego z nich, oraz, Boletín de la FELLA, zawierający informacje o różnorakich aspektach myśli wolnościowej jak również zapowiedzi planowanych działań Fundacji. FELLA, oprócz opisanych powyżej działań, podejmuje się także realizacji innych przedsięwzięć, spośród których wartą odnotowania jest przede wszystkim akcja Anarquisme: Exposició Internacional (Anarchizm: Wystawa Międzynarodowa) z roku 1994, na którą składała się seria debat i towarzyszących im wystaw graficznych zatytułowanych Anarchizm iberyjski i Międzynarodowa obecność Anarchizmu.(8)
W podobny sposób przedstawia się także charakterystyka berlińskiej Bibliothek der Freien, (Biblioteki Wolnych). Instytucja ta powstała w grudniu 1993 roku, wtedy jeszcze pod nazwą BARBATA. Określenie Bibliothek der Freien, przynależne tej bibliotece od roku 1996, nawiązuje do nazwy grupy niemieckich radykałów działających w okresie tzw. Przedmarca (Vormärz), czyli w przededniu Wiosny Ludów 1848 r.
Biblioteka ta zawiera kolekcję ponad 2 tys. pozycji z kolekcji Berlińskiego Towarzystwa Nauk Społecznych. Piśmiennictwo to zostało podzielone na 7 działów: Anarchizm (omówienia tematu, antologie tekstów, bibliografie), Biografie anarchistów, Ruchy anarchistyczne w poszczególnych krajach, Zagadnienia pochodne (antropologia, krytyka zinstytucjonalizowanej władzy itd.), Idee pokrewne, powiązane z anarchizmem (oświecenie, przedmarzec, heglizm lewicowy, wczesny socjalizm), Krytyka „prawdziwego socjalizmu”, Literatura niekonwencjonalna wraz ze sztuką i anarchizmem.
Ponadto Bibliothek der Freien posiada bogaty zbiór ok. 8 tys. numerów 400 periodyków anarchistycznych wydanych na przestrzeni 115 lat w języku niemieckim, hiszpańskim, angielskim, francuskim, włoskim, baskijskim, portugalskim, fińskim, japońskim, katalońskim, holenderskim, polskim, rosyjskim, czeskim i tureckim. Wypożyczanie książek na zewnątrz tej biblioteki wymaga uiszczenia opłaty w minimalnej wysokości 2,5 euro miesięcznie. Wypożyczać można na okres 3 tygodni z możliwością przedłużenia. Podobnie jak w przypadku wcześniej omówionych bibliotek również ta swoje działanie opiera na dobrowolnej pomocy finansowej i na darach od jej sympatyków. Dodatkowym ułatwieniem dla osób chcących przekazać swoje książki w darze Bibliothek der Freien jest lista poszukiwanych przez jej personel pozycji, którą umieszczono na internetowym serwisie tej biblioteki(9).
W tym miejscu warto wspomnieć również o licznych Bibliotekach Ludowych działających w Argentynie. Miejsca takie, organizowane i prowadzone w wielu argentyńskich miastach przez lokalne organizacje anarchistyczne i wolnościowe właściwie od początku istnienia takich ruchów w tym kraju, stanowią nie tylko cenne źródło literatury tego typu, ale pełnią często także rolę niezależnej biblioteki publicznej.
Ponadto biblioteki tego typu, nie chcąc izolować się od społeczeństwa, prowadzą także działalność rozrywkową organizując m.in. kluby filmowe, a czasem nawet spotkania przy grillu. Szczególnie warta zauważenia w aspekcie argentyńskich Bibliotek Ludowych jest ich niesłychana wręcz żywotność - nawet surowa dyktatura wojskowa rządząca Argentyną w drugiej połowie ubiegłego stulecia nie była w stanie zablokować, pomimo licznych prób, ich działalności(10).
1) Kwestia najstarszych, powstałych w XIX i na początku XX wieku bibliotek anarchistycznych dokładnie opisano w rozdziale Źródła do dziejów zachodnioeuropejskiego anarchizmu 1870-1914 w książce Daniela Grinberga Ruch anarchistyczny w Europie Zachodniej 1870-1914 (Grinberg D., Ruch anarchistyczny w Europie Zachodniej 1870-1914. Warszawa 1994, s. 12-22).
2) Wszelkie dane na temat Labadie Collection pochodzą ze strony www.lib.umich.edu/labadie-collection. [online]. [dostęp : 21 IV 2010].
3) Znaną ze wspomagania finansowego działań kulturalnych ruchu robotniczego w Holandii (za: www.iisg.nl. [online]. [dostęp: 21 IV 2010].
4) Wszelkie informacje dotyczące IISH za: www.iisg.nl. [onile]. [dostęp : 21 IV 2010]. Anarchistyczne archiwa i biblioteki. Biuletyn Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej 2004, nr. 4, s.8-9.
5) Informacje na temat CIRA za: www.cira.ch. [online]. [dostęp : 21 IV 2010]. Anarchistyczne archiwa i biblioteki. Biuletyn Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej 2004, nr. 4, s.11.
6) Fragment poświecony Kate Sharpley Library na podstawie: www.katesharpleylibrary.net. [online]. [dostęp : 21 IV 2010]. Anarchistyczne archiwa i biblioteki. Biuletyn Poznańskiej Biblioteki Anarchistycznej 2004, nr 4, s. 7
7) Na podstawie: http://ficedl.info.[online]. [dostęp : 21 IV 2010].
8) www.bibliothekderfreien.de/bibliothek-der-freien/library-of-the-free.html. [online]. [dostęp : 21 IV 2010].
9) Enckel M. : Szkoła i barykada. „Przegląd Anarchistyczny” 2007/08 nr 6, s. 173-176.
10) Grinberg, Daniel : Wstęp. [w:] Laskowski P., Szkice z dziejów anarchizmu. Warszawa 2006, s. V-VI.
