Przełom XIX i XX wieku w wielu wypadkach postrzegany jest jako belle epoque. W owym czasie doszło do ogromnej aktywizacji zwolenników idei socjalizmu, komunizmu oraz anarchizmu. Głosząc fundamentalne zasady równości wszystkich ludzi, zapowiedź likwidacji klas posiadających prądy te wydawały się atrakcyjne zwłaszcza dla ludzi biednych. Anarchizm jako doktryna znajdował w owym czasie dość szerokie wsparcie zarówno wśród ludzi skrajnie ubogich, jak i pośród młodzieży. Odrzucał, bowiem ideę władzy jako takiej, negował istnienie państwa. Był przeciwny wyzyskowi i przymusowi. Jednocześnie opowiadał się za poszanowaniem wolności jednostki, dobrowolnością współpracy i form zrzeszania się. Znosił również podziały ze względu na płeć czy wyznanie. Nic w tym dziwnego, że w owym czasie w Europie, gdy krzepły struktury ideowe lewicy europejskiej, anarchiści byli siłą porównywalną z socjalistami czy komunistami.W Królestwie Polskim, które na przełomie XIX i XX wieku wchodziło w skład imperium Romanowów, ruch anarchistyczny intesywnie oddziaływał na ludzi. Na teren zaboru rosyjskiego docierały olbrzymie ilości zakazanej przez carskie władze literatury anarchistycznej. Były to przeważnie rosyjskojęzyczne publikacje prac Piotra Kropotkina i Michaiła Bakunina. Dzięki temu powstało wiele grup anarchistycznych, które działałały bardzo aktywnie. Za przykład mogą posłużyć aktywnie działający anarchiści białostoccy, Rewolucyjni Mściciele z Łodzi, czy luźne grupy anarchistów warszawskich.
Właśnie w tym czasie ideami wolnościowego socjalizmu zainteresowała się urodzona w 1899 roku, młoda warszawianka Lea Feldman (w jej brytyjskim paszporcie jako miejsce urodzenia podano Odessę). Kryjąc się przed najbliższymi Lea uczęszczała na spotkania grup anarchistycznych działających w stolicy Królestwa Polskiego. Jej tajemnica została wkrótce odkryta przez matkę, która chcąc uniemożliwić jej kontakt z anarchistami chowała buty córce. Być może w związku z chęcią usamodzielnienia się lub trudną sytuacją materialną Lea opuściła Polskę i udała się do swojej siostry w Londynie. Utrzymywała się z szycia na maszynie. Praca w sklepie odzieżowym na East Endzie otworzyła jej drogę do środowiska jidysz – anarchistów.
Ruch ten powstał w Zachodniej Europie oraz Ameryce Północnej w połowie lat 80-tych XIX wieku pośród żydowskich emigrantów z imperium rosyjskiego. Byli to głównie biedni Żydzi zmuszeni do ucieczki przez falę pogromów, jaka rozlała się po Rosji w związku z zabójstwem cara Aleksandra II, które miało miejsce 1 (13 marca) 1881. Uchodźcy z imperium rosyjskiego przybywali przeważnie do Londynu i Nowego Jorku. Trudna sytuacja materialna w jakiej się znajdowali popychała ich ku radykalnym środowiskom.
Nie wiele wiadomo o działalności Lei w momencie wybuchu I wojny światowej. Najprawdopodobniej, można snuć przypuszczenia, iż nadal pracowała w swoim zawodzie, działając również w środowisku anarchistyczm, a po wybuchu konfliktu najprawdopodobniej pośród pacyfistów.
Ówcześni europejscy anarchiści odcięli się od działań zbrojnych. Uważali oni, bowiem iż nie należy wspierać aparatu państwowego, który prowadząc wojnę umacnia swą pozycję. Jedynym wyjątkiem okazał się Piotr Kropotkin, który za udzielenie poparcia Wielkiej Brytanii został napiętnowany przez działaczy anarchistycznych i skazany na marginalizację. Sytuację zmienił diametralnie wybuch rewolucji lutowej w Rosji i przekształcenie tego kraju w republikę oraz późniejszy przewrót bolszewicki w październiku 1917 roku. Środowiska anarchistyczne uważały, iż sytuacja w Rosji może doprowadzić do realizacji idei wielkich teoretyków anarchizmu. W konsekwencji wielu przewbywających dotąd na emigracji rosyjskich anarchistów zdecydowało się na przyjazd do Rosji. Drugą grupę stanowili ci, którzy chcieli pomóc rewolucji. Do niej można zaliczyć Leę Feldman.
Przyjazd do Rosji okazał się dla niej brzemienny w skutki. Trudno ustalić dokładnie, w jakim okresie się tam znalazła, lecz najwyraźniej dostępne opracowania wskazują, iż miało to miejsce po przewrocie październikowym. Lea zobaczyła na własne oczy rzeczywistość rosyjską i wrogi stosunek bolszewików do idei anarchizmu. Być może identyfikacja z ideami wolnościowymi spowodowały, iż przyłączyła się do armii Nestora Machny. Była zatem kolejną, kobietą (do tego posiadającą polskie korzenie), która obok Marusi Nikiforowej, Haliny Kuźmienko (żony Nestora Machny) stanęła po stronie anarchistów ukraińskich. Ze względu na szczupły zasób materiałów archiwalnych i opracowań, trudno jest dokładnie wskazać na jakim szczeblu w hierarchii ukraińskich anarchistów Lea się znajdowała. Trudno wskazać, jakie pełniła funkcje. Można jedynie domniemywać, iż raczej zajęła się pracą propagandową. Trudno, również wskazać, w jakim stopniu reprezentowała idee anarcho – feministyczne, można jedynie przypuszczać, iż jako anarchistka popierała walkę o prawa kobiet.
Tymczasem nadchodził kres istnienia machnowszczyzny. Anarchiści pod wodzą Nestora Machno, wspierając bolszewików uderzyli w listopadzie 1920 roku na ostatnią twierdzę antybolszewickiego oporu – Półwysep krymski. Na jego terenie pod wodzą generała Piotra Wrangla broniły się resztki Sił Zbrojnych Południa Rosji, które od 1918 roku prowadziły walkę przeciw bolszewikom, anarchistom i nie rzadko Ukraińcom skupionym wokuł idei niepodległego państwa. Po zwycięstwie nad Wranglem, bolszewicy zdecydowali się na ostateczną rozprawę z ich sojusznikiem – anarchistami Nestora Machny. Ostatecznie rozbili ich w 1921 roku. Jednak, nie zdołali do końca zniszczyć wszystkich wyznawców idei. Wprawdzie wielu z anarchistów zostało uwięzionych, jednak część z nich w tym Lea Feldman pozostawała na wolności. W 1921 roku była jedną z uczestniczek ostatniej wielkiej antybolszewickiej i anarchistycznej manifestacji – pogrzebu Piotra Kropotkina.
Władza radziecka pokazała wówczas „ludzkie” oblicze zwalniając przed uroczystościami pogrzebowymi część przetrzymywanych w więzieniu działaczy. Po pogrzebie Lea zdecydowała się na powrót do Anglii. Nie widziała, bowiem w Rosji szans dla dalszego rozwoju idei anarchistycznych.
Wyjeżdżając z Moskwy do Odessy przyłączyła się do pociągu sanitarnego, który pomagał sierotom i kobietom pozostawionym bez środków do życia. W owym czasie wyszła za mąż za niemieckiego anarchistę. Z Odessy udała się do Berlina, gdzie jako wolontariuszka zaangażowała się w prace Czarnego Krzyża wspierającego anarchistów uwięzionych w Rosji. Jej pobyt w stolicy Niemiec nie trwał długo. Rozstała się z mężem i powróciła do Londynu.
Władze brytyjskie odmówiły jej przyznania obywatelstwa, nie mogła zatem przebywać na wyspach.
Przed drugą wojną śwatową Lea Feldman przebywała w Polsce oraz w Palestynie. Próbowała zarobić na życie. Podczas pobytu w Palestynie Lea Feldman zaangażowała się w utworzenie federacji anarchistycznych. Podczas pobytu w Palestynie, spotkała tam swojego dawnego znajomego – Dawida Grüna znanego później jako Dawid Ben Gurion.
W 1935 roku Lea zdecydowała się powrócić do Anglii. Włączyła się wówczas aktywnie w działalność ruchu antynazistowskiego zbierając pieniądzę dla niemieckich antyfaszystów i poprzez zaufanych marynarzy wysyłała je do Niemiec. Jednocześnie nie pozostawała bierną działaczką i w ten sam sposób pomagała walczącym w Hiszpanii anarchistom. Swą działalność na tym polu kontynuowała aż do 1960 roku. Wówczas zaangażowała się w przemyt broni dla grup katalońskich sprzeciwiających się rządom gen. Francisco Franco. Lea Feldman weszła również w skład działającej w Holborn od 1939 roku międzynarodowej grupy anarchistek – robotnic. Na uwagę zasługuje fakt, iż grupa ta była prawdziwym fenomenem. Jej członkinie pochodziły z Anglii, Szkocji, Polski, Hiszpanii i Cypru. Grupę cypryjską reprezentowały Turczynki i Greczynki cypryjskie. Kobiety prowadziły pracownię krawiecką w Holborn. Przyłączyły się do działających w okresie hiszpańskiej wojny domowej Wolnych Kobiet (Mujeres Libres) i właściwie stały się wyrazicielkami idei anarchistycznych i anarcho – feministycznych głoszonych przez tę organizację na gruncie angielskim.
Wybuch II wojny światowej dla ruchu anarchistycznego okazał się dość tragiczny w skutkach. Po klęsce wrześniowej w 1939, w okupowanej Polsce, Niemcy poza eksterminacją Polaków oraz Żydów skoncentrowali się również eliminacji działaczy powiązanych z ruchem przede wszystkim komunistycznym, socjalistycznym, obozem niepodległościowym oraz anarchistycznym. Wielu z działaczy anarchistycznych musiało się ukrywać, spora część została wtłoczona do gett i obozów koncentracyjnych gdzie spotkała ich śmierć. Części udało się uciec. Ci, którzy znaleźli się we Francji próbowali odnaleźć się na tamtejszym gruncie, a po klęsce w 1940 wraz z resztkami Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie znaleźli się w Anglii. Pośród polskich piechurów i lotników Lea Feldman starała się odszukać zwolenników idei anarchizmu. Udało jej się odnieść pewien sukces, skłonić kilka osób do zastanowienia się i przewartościowania. Jednak wielu Polaków, z którymi się stykała nie byli zainteresowani rozmowami na temat idei anarchizmu.
Jej ostatnie lata życia przebiegły w samotności. Nie miała nikogo, z kim mogła by rozmawiać. Okazało się, że była jedną z ostatnich jidysz – anarchistek. Również stan zdrowia ograniczał jej możliwości działania, jednak nadal wspierała działalność anarchistów. Świadczyć może o tym wspomniana sprawa przemytu broni do Hiszpanii w latach 60 oraz udział w spotkaniach czy przeglądach literatury organizowanych przez angielskich anarchistów.
Lea Feldman zmarła w Londynie w 3 stycznia 1993 roku.
Bibliografia:
Opracowania:
Gonczarok M., Piepieł naszich kostrow. Oczerki istorii jewriejskowo anarchistskowo
dwiżienija (Idiszanarchizm), Ierusalim 2002
Kołodziej W., Anarchizm i anarchiści, Toruń 1992.
Laskowski P., Szkice z dziejów anarchizmu, Warszawa 2006.
Markin W. A., Nieizwiestnyj Kropotkin, Moskwa 2002.
Meltzer A., I couldn't paint golden angels: sixty years of commonplace life and anarchist
Agitation, Luton 1996.
Sekura A., Rewolucyjni Mściciele – śmierć z browningiem w ręku, Poznań 2010.
Thomas M. Anarchist ideas and counter-cultures in Britain, 1880-1914, Aldershot, Hants,
2004.
Whithead A, Leah Feldman obituary, [w:] Anarchist studies, t. 1 – 2, White Horse Press,
1993.
Prasa:
Leah Feldman, A rebel spirit, Bulletin of the Kate Sharpley Library, mr. 4. 1993, s. 2- 4
Internet:
Feldman Leah, 1899-1993, http://libcom.org/history/feldman-leah-1899-1993
